Ramy czasowe średniowiecza

W historiografii wiele różnych wydarzeń i dat podaje się jako ramy czasowe średniowiecza. Wybór dat granicznych może być różny w odniesieniu do różnych części Europy, krajów, albo różnych dziedzin kultury (literatury, sztuki, religii).

W tabelach ukazano najważniejsze propozycje ram czasowych średniowiecza.

Początek średniowiecza, koniec starożytności

Rok	Wydarzenie	Uzasadnienie	Kontrargumenty
Początek średniowiecza
313	edykt mediolański	Ogłoszenie tolerancji religijnej dla chrześcijaństwa, które wkrótce stało się religią panującą. Przełom religijny zapoczątkowany edyktem mediolańskim legł u podstaw średniowiecza.	Wydarzenie to w powszechnym odczuciu zaliczane jest jeszcze do epoki starożytnej. Politeizm istniał jeszcze długo po tym wydarzeniu.
337	śmierć Konstantyna I Wielkiego	Był ostatnim wybitnym cesarzem rzymskim. Za jego panowania (w 313) zalegalizowano chrześcijaństwo, a Konstantynopol stał się stolicą dorównującą Rzymowi.	Cesarstwo rzymskie było jednoczone jeszcze kilkakrotnie. Chrześcijaństwo stało się religią panującą dopiero w 381 (za panowania Teodozjusza I Wielkiego). Rzym przestał być stolicą imperium dopiero w 402 (na rzecz Rawenny).
378	bitwa pod Adrianopolem	Klęska cesarza Walensa w starciu z Wizygotami, jej bezpośrednim skutkiem była zgoda na osiedlanie się plemion germańskich w granicach państwa rzymskiego.	Germanowie osiedlali się w rzymskich prowincjach jako foederati i przynajmniej formalnie byli uzależnieni od cesarstwa.
395	śmierć Teodozjusza I Wielkiego	Jako ostatni władca rządził jednolitym cesarstwem. Po jego śmierci państwo rzymskie rozpadło się trwale na część zachodnią i wschodnią.	Podziały cesarstwa zdarzały się już wcześniej, podobnie jak wschodnia i zachodnia część Imperium kulturowo oddalały się od siebie już od pewnego czasu. Kulturowo Bizancjum zakorzenione było nadal w epoce starożytnej; historycy datę początku średniowiecza w cesarstwie wschodnim przesuwają na czasy Justyniana Wielkiego lub nawet ikonoklazmu.
476	detronizacja Romulusa Augustulusa przez Odoakra	Jest to symboliczny koniec istnienia cesarstwa zachodniorzymskiego, ponieważ Europa zachodnia zostaje podzielona na liczne królestwa (głównie germańskie) nieuznające zwierzchnictwa rzymskiego.	Cesarz zachodniorzymski już od dawna był pod władzą germańskich wodzów. Jego detronizacja nie oznaczała likwidacji rzymskich instytucji w Italii. Cesarstwo Bizantyńskie istniało jeszcze 1000 lat.
486	bitwa pod Soissons	Frankowie rozbili państwo Syagriusza, likwidując tym samym ostatnie szczątki państwowości zachodniorzymskiej. Wydarzenie to można uznać za symbol politycznej niepodległości od Rzymu.	Państwo frankijskie aż do koronacji Karola Wielkiego na cesarza w 800 roku przynajmniej formalnie uznawało w dalszym ciągu zwierzchność Konstantynopola, a w zakresie ustroju wewnętrznego kontynuowało rozwiązania rzymskie.
529	zamknięcie Akademii Platońskiej	Była ona ostatnią ważną instytucją świata pogańskiego. Symbolizowała jedność filozofii przez 1000 lat.	Akademia w końcowym okresie swojego istnienia nie miała większego znaczenia.
	Benedykt z Nursji zakłada klasztor na Monte Cassino	Klasztor na Monte Cassino jest symbolem przemian zachodzących w kulturze umysłowej Europy. Upadały starożytne ośrodki naukowe, a ich miejsce jako centrów kulturowych przejmowały klasztory. Symboliczność tego wydarzenia podkreśla dodatkowo zamknięcie w tym samym roku Akademii Platońskiej.	Wydarzenie to miało przełomowe znaczenie jedynie dla Europy Zachodniej, na Wschodzie świeckie szkolnictwo istniało nadal. Poza tym klasztory chrześcijańskie powstawały już wcześniej.
565	śmierć Justyniana I Wielkiego	Za swojego panowania opanował m.in. Italię, Hiszpanię i północną Afrykę. Odbudował cesarstwo rzymskie w jego dawnej potędze.	Perspektywa czasu pokazuje, że jego podboje zachodniej części basenu Morza Śródziemnego nie miały trwałych konsekwencji kulturowych, a były jedynie przejściowym sukcesem militarnym.
622	początek islamu	Pojawienie się nowej religii zachwiało potęgę Bizancjum, zagroziło chrześcijańskim państwom europejskim i trwale zmieniło układ sił na Bliskim Wschodzie.	Choć pojawienie się islamu było ewidentnie przełomem religijnym, to nie zmieniło dawno ukształtowanych struktur społecznych średniowiecza. Islam nie odegrał żadnej roli np. w północnej Europie.

Ogółem koniec świata starożytnego wiąże się z rozpadem Cesarstwa rzymskiego, wielką wędrówką ludów, upadkiem rzymskiego niewolnictwa, rozwojem chrześcijaństwa.

Koniec średniowiecza

Rok	Wydarzenie	Uzasadnienie	Kontrargumenty
Koniec średniowiecza
1453	koniec wojny stuletniej	Koniec trwającej przez kilka wieków obecności angielskiej na kontynencie, polityczne zjednoczenie Francji.	Konsekwencje tego wydarzenia nie miały zasięgu ogólnoeuropejskiego.
	upadek Konstantynopola	Jest to upadek cesarstwa wschodniorzymskiego, będącego przez 1000 lat symbolem ciągłości świata chrześcijańskiego. Od tej pory islam bezpośrednio zagrażał Europie.	Bizancjum było wtedy małym i słabym państwem, a Turcy osmańscy zamieszkiwali Europę już od 100 lat. Ponadto znaczenie upadku miasta dla rozwoju Europy (migracja uczonych itp.) było przeceniane.
1455	wydanie Biblii Gutenberga	Wynalezienie metod szybkiego i taniego druku ożywiło obieg myśli w Europie, przyczyniając się do reformacji, popularyzacji prądów renesansowych oraz rewolucji naukowo-technicznej.	Druk był tylko jednym z elementów pobudzających zmiany społeczne, ważniejsza od niego była otwartość elit i ogromnych rzesz społeczeństwa na nowe idee. Nie wystąpiła ona jednak np. w islamie.
1492	odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba	Europejczycy poszerzają swoją wiedzę geograficzną, a kultura europejska wykracza poza własny kontynent.	Wpływ odkrycia Ameryki objawił się dopiero ok. 30 lat później, gdy zaczęto sprowadzać do Europy nowe rośliny uprawne, używki oraz złoto z Meksyku i Peru.
1494	wybuch wojen włoskich	Były to pierwsze wojny o hegemonię w Europie nowożytnej. Były prowadzone zupełnie odmiennie od wojen średniowiecznych.	Zarówno zasięg tych wojen, jak i ich bezpośrednie konsekwencje ograniczyły się jedynie do Europy Zachodniej.
1517	wystąpienie Marcina Lutra	Jest to kres typowej dla średniowiecza katolickiej jedności religijnej zachodniej i środkowej Europy.	Autorytet papieża już od dawna był słaby, a reformacja nastąpiła w krajach, w których wpływy nowych prądów renesansu były słabe.
1526	bitwa pod Mohaczem	Likwidacja monarchii jagiellońskiej w Czechach i na Węgrzech. Początek kilkuwiekowej dominacji tureckiej na Węgrzech.	Wydarzenie to miało głównie znaczenie dla dziejów regionalnych.
1543	wydanie O obrotach sfer niebieskich Mikołaja Kopernika	Dzieło to podważyło oparty na Biblii światopogląd średniowieczny, zmieniło obraz miejsca człowieka w świecie, a także zainicjowało rewolucję naukowo-techniczną.	Dzieło ściśle nawiązywało do myśli średniowiecznej (np. długo nie trafiło na indeks ksiąg zakazanych). O rewolucji naukowo-technicznej wspomina się dopiero przy pracach Galileusza.

W nauce proponowane były również daty zakończenia średniowiecza sięgające w głąb epoki nowożytnej. W historiografii marksistowskiej, opierając się o przemiany stosunków gospodarczych, rozciągano średniowiecze do narodzin nowoczesnego społeczeństwa burżuazyjnego w połowie XVII wieku. Francuski historyk Jacques Le Goff sformułował natomiast koncepcję „długiego średniowiecza”, które miało kończyć by się dopiero wraz z początkiem rewolucji francuskiej w 1789 roku.

Bibliografia

• Tadeusz Manteuffel: Historia powszechna. Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-14543-9.
• Tablice historyczne. Witold Mizerski (red.). Wyd. IV zaktualizowane. Warszawa: Wydawnictwo Adamantan, 2004, s. 56. ISBN 83-7350-046-4.
• Encyklopedia historyczna świata, t. IV, Kraków: Opres, 2000, ISBN 83-85909-48-6 .